Καθώς το παιδί εισέρχεται στα χρόνια της εφηβείας εμφανίζονται σημαντικές μεταβολές στα σωματικά και σεξουαλικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνοδεύονται από μεταβολές εξίσου σημαντικές και θεμελιώδεις στην ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη.
Η έναρξη κι ο ρυθμός εξέλιξης αυτών των χαρακτηριστικών δεν συμβαδίζουν απαραίτητα με την χρονολογική ηλικία, ωστόσο παρατηρείται προκαθορισμένη και συνεχής αλληλουχία εξελίξεων που καλύπτει όλα τα στάδια ανάπτυξης.
Ο αθλητισμός σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος στη ζωή μεγάλου ποσοστού των εφήβων, και των δύο φύλων. Σύμφωνα με ερευνητικά στοιχεία των Η.Π.Α. η σχέση θηλέων προς άρρενες εφήβους αθλητές σχολικής ηλικίας, σήμερα έχει αυξηθεί από 1:27 το 1972 σε 1:3.
Στόχοι της αθλητικής δραστηριότητας των εφήβων
Όλοι οι έφηβοι θα πρέπει να ενθαρρύνονται να γυμνάζονται με τρόπο που να ενσωματώνεται η φυσική δραστηριότητα στην καθημερινότητά τους. Η εμπλοκή των εφήβων σε αθλητικές δραστηριότητες στοχεύει πρωτίστως στην βελτίωση της φυσικής τους κατάστασης. Το γυμνασμένο σώμα συμβάλλει στην ενίσχυση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας, του νευρομυϊκού συντονισμού και των αθλητικών δεξιοτήτων. Τα πολλαπλά οφέλη που προκύπτουν από τη φυσική δραστηριότητα του εφήβου προβάλλονται στον Πίνακα 1.
Η διατήρηση της καλής φυσικής είναι ιδιαίτερα σημαντική στην συγκεκριμένη ηλικιακή περίοδο του εφήβου κατά την οποία εγκαθίστανται συνήθειες που θα καθορίσουν την μελλοντική του υγεία, π.χ. είναι γνωστό ότι η παχυσαρκία αποτελεί ένα συνεχώς αυξανόμενο πρόβλημα κι ότι 80% των παχύσαρκων εφήβων εξελίσσεται σε παχύσαρκους ενήλικες. Επίσης κατά την διάρκεια της εφηβείας, παρατηρείται εντατική μετάλλωση των οστών, η οποία επαυξάνεται με την κατάλληλη πλούσια σε ασβέστιο διατροφή και με την άσκηση ώστε μελλοντικά να αποφεύγεται η εμφάνιση οστεοπόρωσης.
Επιπλέον, με τον αθλητισμό αναπτύσσονται ιδιαίτερα θετικά συναισθήματα στον έφηβο, καθώς επιτυγχάνεται το αίσθημα της επιτυχίας, της προόδου και της εκπλήρωσης των στόχων. Επίσης ο αθλητισμός αποτελεί ένα μέσο κοινωνικών συναλλαγών και ανάπτυξης προσωπικών σχέσεων με τα μέλη της αθλητικής ομάδας. Με τον τρόπο αυτό αναπτύσσεται το αίσθημα της υπερηφάνειας, του αυτοσεβασμού καθώς και του σεβασμού των άλλων, εφόσον όλοι εργάζονται και προσπαθούν για τον κοινό στόχο.
Φυσιολογικά χαρακτηριστικά
Πριν από την εμφάνιση της ήβης αγόρια και κορίτσια διαθέτουν την ίδια φυσική κατάσταση και ουσιαστικά είναι ίσα σ' ό,τι αφορά το ύψος, το βάρος, τις κινητικές δεξιότητες, την δύναμη, την αντοχή, το σωματικό λίπος, την αιμοσφαιρίνη, την θερμορύθμιση και τον κίνδυνο των αθλητικών κακώσεων. Συνεπώς μέχρι την ηλικία των 10-11 ετών, αγόρια και κορίτσια μπορεί να συμμετέχουν μαζί σε ανταγωνιστικά αθλήματα, εφόσον διαθέτουν την ίδια σωματική διάπλαση.
Κατά την εφηβεία αρχίζει η διαφοροποίηση των δύο φύλων. Τα κορίτσια γενικότερα είναι πιο λεπτοφυή, διαθέτουν στενότερους ώμους, μεγαλύτερο άνοιγμα στα ισχία και μικρότερο στα γόνατα. Στον Πίνακα 2 αναφέρονται οι σημαντικότερες διαφορές των δύο φύλων. Γενικά οι έφηβες αθλήτριες είναι περισσότερο εύκαμπτες και καλύτερες σε αθλήματα ισορροπίας (π.χ. ενόργανη γυμναστική) εξ αιτίας των κοντύτερων άκρων και του χαμηλότερου κέντρου βάρους του σώματος. Επίσης διαπρέπουν σε αθλήματα, όπως συγχρονισμένη κολύμβηση, γυμναστική, πατινάζ, χορό.
Νευροανάπτυξη και ικανότητα συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες
Με τον όρο νευροανάπτυξη αναφερόμαστε στην αύξηση κι ωρίμανση του νευρικού συστήματος σε σχέση με την ανάπτυξη της κινητικότητας και των αισθητηριακών - αντιληπτικών ικανοτήτων του εφήβου. Τα χαρακτηριστικά αυτά καθορίζονται σε μεγάλο ποσοστό από γενετικούς παράγοντες, ωστόσο και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες (κοινωνικοί και διατροφικοί) παίζουν σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα στην ανάπτυξη των κοινωνικών και προσαρμοστικών δεξιοτήτων. Οι δεξιότητες αυτές επηρεάζονται από κοινωνικές επιρροές, την εκπαίδευση και την άσκηση.
Η νευροανάπτυξη αφορά διαφόρους τομείς ανάπτυξης όπως σωματικούς, νευρολογικούς, αισθητηριακούς - αντιληπτικούς, γνωστικούς, ψυχοκοινωνικούς και συναισθηματικούς. Τόσο η ποσοτική πρόοδος που είναι εμφανέστερη και μετρήσιμη λειτουργία όσο και η ποιοτική, που αφορά την τελειοποίηση της κίνησης και των δεξιοτήτων, είναι πολύ σημαντικές λειτουργίες που καθορίζουν την ικανότητα του εφήβου ως προς τη συμμετοχή του σε αθλητικές δραστηριότητες.
Ετοιμότητα του εφήβου για την συμμετοχή του στον αθλητισμό
Συνήθως οι έφηβοι 12 ετών, είναι αρκετά ώριμοι να αντεπεξέλθουν στις σύνθετες αθλητικές δραστηριότητες και είναι έτοιμοι τόσο σωματικά όσο και γνωσιακά, όχι μόνον να συμμετέχουν αλλά και να ανταγωνίζονται στα περισσότερα αθλήματα.
Η συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες είναι γενικά θετική εμπειρία για τον έφηβο και πρέπει να ενθαρρύνεται προς αυτή την κατεύθυνση. Για να αποφευχθούν ωστόσο τυχόν αρνητικές συνέπειες, η συμμετοχή θα πρέπει να είναι ανάλογη προς το αναπτυξιακό στάδιο, τα προσωπικά ενδιαφέροντα και τις ικανότητές του. Η επιλογή του αθλήματος δεν θα πρέπει να αντανακλά τα γονεϊκά "όνειρα", ούτε κοινωνικές προσδοκίες.
Στο ερώτημα πότε ένας έφηβος είναι έτοιμος να συμμετέχει με τον καλύτερο τρόπο σε αθλητικές δραστηριότητες, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες απαντήσεις. Αυτές οι αποφάσεις σε μεγάλο ποσοστό καθοδηγούνται από την κλινική εκτίμηση στα πλαίσια του προσυμπτωματικού ελέγχου και της Αγωγής Υγείας από τον υπεύθυνο ιατρό. Σ' αυτή την περίπτωση ο καταλληλότερος είναι ο παιδίατρος του, διότι έχει πολλές ευκαιρίες να επικοινωνήσει με τον έφηβο αθλητή και την οικογένειά του, στα πλαίσια της ιατρικής παρακολούθησής του από μικρότερη ηλικία. Με τον τρόπο αυτό δίνονται ευκαιρίες, όχι μόνον να συζητηθούν θέματα που απασχολούν τον ίδιο τον έφηβο, όπως διατροφή, χρήση συμπληρωματικών ουσιών, απώλεια βάρους αλλά και να εκτιμηθεί η νευροαναπτυξιακή του ετοιμότητα, παράλληλα με την κατάσταση της υγείας του, ως προς την συμμετοχή του σε ανταγωνιστικό αθλητισμό. Έμφαση πρέπει να δίνεται περισσότερο στην ικανοποίηση της συμμετοχής και στο τίμιο παιχνίδι και όχι μόνο στην επιδίωξη της νίκης με οποιοδήποτε κόστος. Απαραίτητη θεωρείται η ρεαλιστική προσέγγιση ως προς το θέμα της αθλητικής επίδοσης, ώστε να μην καλλιεργούνται υπέρμετρες προσδοκίες. Μόνο μικρός αριθμός εφήβων θα φθάσει στην κορυφή σε επαγγελματικό επίπεδο. Επιπλέον, πρέπει να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση του αθλητισμού στην προσπάθεια επίτευξης άλλων στόχων (π.χ. για εισαγωγή σ' ανώτερες σχολές, οικονομικό όφελος, υποτροφίες κλπ.).
Η έφηβη αθλήτρια
Η έφηβη αθλήτρια διαθέτει όλες τις ικανότητες να συμμετέχει στα περισσότερα, αν όχι σε όλα τα αθλήματα και ασφαλώς πρέπει να διευκολύνεται προς αυτή την κατεύθυνση.
Η ένταξη των εφήβων κοριτσιών σε αθλητικές δραστηριότητες ενθαρρύνει την συμμετοχή τους σε δια βίου τακτική άσκηση, η οποία επιφέρει μακροπρόθεσμα πολλαπλά οφέλη, όπως μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας, καρδιοναπνευστικών νοσημάτων και καρκίνου του μαστού. Επίσης, η ενασχόληση με τον αθλητισμό αλλάζει την προσωπικότητα των εφήβων κοριτσιών. Όπως έχει διαπιστωθεί, έχουν καλύτερη μαθησιακή επίδοση κι αποκτούν μεγαλύτερη αυτο-εκτίμηση.
Ωστόσο εμφανίζονται κι ορισμένα προβλήματα κατά την ενασχόλησή τους με τον αθλητισμό. Όπως και στους άρρενες εφήβους, συχνά παρατηρείται υπερβολική πίεση προς την έφηβη αθλήτρια από τους γονείς, τους προπονητές και τους συνομηλίκους να υπερβεί τις δυνατότητές της, γεγονός που πολλές φορές είναι ιδιαίτερα καταπιεστικό, μέχρι του σημείου κακοποίησης. Η πίεση που ασκείται στον έλεγχο του βάρους και στην διατήρηση ενός εξαιρετικά αδύνατου σωματότυπου, ενδέχεται να οδηγήσει σε ακραίες καταστάσεις διατροφικών διαταραχών με τις γνωστές συνέπειες. Επίσης, αθλήτριες και αθλητές, στην προσπάθειά τους να ξεχωρίσουν και να νικήσουν μ' οποιοδήποτε κόστος, ενδέχεται να εμπλακούν στη χρήση ουσιών.
Το σύνδρομο των εφήβων αθλητριών
Το σύνδρομο αυτό έχει περιγραφεί ως ένα σοβαρό φαινόμενο από τους Jeager και συν. κι αναφέρεται σε τριάδα συμπτωμάτων που αποτελείται από διατροφικές διαταραχές, οστεοπενία ή οστεοπόρωση και διαταραχές εμμηνορρυσίας (αμηνόρροια ή ολιγομηνόρροια). Η προσπάθεια για την διατήρηση των "ιδανικών" σωματικών αναλογιών, λεπτοφυή ή και προεφηβική εμφάνιση, ταυτόχρονα με την εντατική άσκηση οδηγούν στην ανάπτυξη μέρους της τριάδας, ή και του συνόλου. Αθλήματα που ευνοούν την εμφάνιση του συνδρόμου περιγράφονται στον Πίνακα 3.
Οι διατροφικές διαταραχές περιγράφονται σε 15-17% των εφήβων αθλητριών και ιδιαίτερα σε ορισμένα αθλήματα. Αυστηρή δίαιτα, παράλειψη γευμάτων, πρόκληση εμετού, χρήση καθαρτικών ή διουρητικών είναι οι συνηθέστερες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται. Σε ειδικές κατηγορίες έντονης άσκησης π.χ. στις χορεύτριες μπαλέτου, εμφανίζεται νευρογενής ανορεξία ή βουλιμία σε ποσοστό 15-20%.
Η αντιμετώπιση των διατροφικών διαταραχών βασίζεται κυρίως στην πρόληψη. Αν συνυπάρχει υποθαλαμική αμηνόρροια ή ολιγομηνόρροια, η καλύτερη προσέγγιση είναι η ομαλοποίηση του βάρους, η διόρθωση της διατροφικής δυσλειτουργίας και η βελτίωση των διατροφικών ελλειμμάτων.
Στις περιπτώσεις μειωμένης οστικής πυκνότητας, η χορήγηση αντισυλληπτικών ή άλλων οιστρογόνων ενδέχεται να βελτιώσει ως ένα σημείο την κατάσταση. Παρ' όλα αυτά, η ορμονική θεραπεία χωρίς την αύξηση του σωματικού βάρους, θεωρείται απίθανο να προστατεύσει και να βελτιώσει την οστική μάζα.
Οστεοπόρωση και εφηβεία
Έχει διαπιστωθεί ότι 50-63% της μέγιστης τιμής της οστικής μάζας αναπτύσσεται στην παιδική ηλικία, ενώ 37-50% συμβαίνει κυρίως στην όψιμη εφηβεία. Η φυσιολογική οστική μάζα αποκτάται από την έφηβη αθλήτρια που έχει φυσιολογικό βάρος, φυσιολογική κατάσταση οιστρογόνων και στη διατροφή της συμπεριλαμβάνεται επαρκής πρόσληψη ασβεστίου. Η ανάπτυξη μειωμένης οστικής πυκνότητας οδηγεί σε οστεοπενία και προοδευτικά σε οστεοπόρωση.
Οι παράγοντες που εμπλέκονται στην εμφάνιση οστεοπενίας/οστεοπόρωσης είναι οι γενετικοί που ευθύνονται για το 70%, ενώ το υπόλοιπο 30% περιλαμβάνει το βάρος σώματος, το επίπεδο των οιστρογόνων, την ένταση της άσκησης, την πρόσληψη ασβεστίου κλπ. Τα οιστρογόνα διευκολύνουν την μετάλλωση των οστών, συνεπώς τα άτομα με χρόνια οιστρογονική ανεπάρκεια είναι πιο επιρρεπή στην οστεοπόρωση (π.χ. αμηνορροιακές ή εμμηνοπαυσιακές γυναίκες, ορισμένοι αθλητές ή αθλήτριες, όπως χορευτές, δρομείς).
Η καλύτερη θεραπεία της οστεοπόρωσης είναι η πρόληψη, η οποία βασίζεται στην αποφυγή της ανεπάρκειας οιστρογόνων, της αποφυγής εντατικής άσκησης και της χρήσης ουσιών. Ιδιαίτερα το κάπνισμα μειώνει την αποτελεσματικότητα των οιστρογόνων (Πίνακας 4).
Σε πολλές περιπτώσεις εφήβων αθλητριών, συστήνεται επαρκής πρόσληψη ασβεστίου, αποφυγή του καπνίσματος και θεραπεία με οιστρογόνα. Επίσης συστήνεται η χορήγηση αντισυλληπτικών από το στόμα. Η ημερήσια ανάγκη ασβεστίου των εφήβων είναι 1200-1500 mg και η απορρόφηση ευνοείται από την βιταμίνη D, το κιτρικό οξύ και τον φώσφορο, ενώ αναστέλλεται από τα οξαλικά και τον σίδηρο.
Διαταραχές εμμήνου ρύσης
Η αμηνόρροια (πρωτοπαθής ή δευτεροπαθής) η ολιγομηνόρροια και η ανεπάρκεια της ωχρινικής φάσης είναι γνωστά προβλήματα στις έφηβες αθλήτριες.
Η πρωτοπαθής αμηνόρροια αναφέρεται στην απουσία εμμήνου ρύσης στην ηλικία 14 ετών (όταν η σεξουαλική ωριμότητα είναι σταδίου 1) ή στην ηλικία 16 των ανεξάρτητα από το στάδιο σεξουαλικής ωριμότητας.
Η δευτεροπαθής αμηνόρροια αναφέρεται στην παύση της εμμήνου ρύσης για 3 κύκλους ή για 6 μήνες συνολικά. Στα πρώτα δύο χρόνια μετά την εμμηναρχή, η δευτεροπαθής αμηνόρροια για 3-6 μήνες ενδέχεται να είναι φυσιολογική κατάσταση, καθώς απαιτείται ορισμένος χρόνος για ν' αναπτυχθούν ομαλοί κύκλοι.
Διαταραχές εμμήνου ρύσης παρουσιάζουν οι αθλήτριες κολύμβησης και ποδηλασίας (12%), οι χορεύτριες μπαλέτου (44%), οι δρομείς αντοχής (51%) και οι αθλήτριες του τρίαθλου (50%). Γενικότερα δευτεροπαθής αμηνόρροια παρατηρείται στο 10-20% των αθλητριών που ασκούνται εντατικά και στα 2/3 των πρωταθλητριών.
Οι αιτιολογικοί παράγοντες της αμηνόρροιας ή ολιγομηνόρροιας είναι πολλαπλοί και σύνθετοι. Σ' αυτούς περιλαμβάνονται η ηλικία, το βάρος, το στάδιο της εφηβείας, η διατροφική δυσλειτουργία, η ποσοστιαία αναλογία σωματικού λίπους, η ένταση και το επίπεδο της άσκησης, το άγχος, γενετικοί παράγοντες και άλλοι. Η διαφορική διάγνωση της δευτεροπαθούς αμηνόρροιας παρουσιάζεται στον Πίνακα 5.
Η θεραπευτική αντιμετώπιση της έφηβης αθλήτριας με διαταραχές της εμμήνου ρύσης η οποία ασκείται εντατικά παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες. Αν αυξηθεί η θερμιδική πρόσληψη και μειωθεί η ένταση της άσκησης θα ξεκινήσει η εμμηναρχή ή θα επανεμφανιστεί η έμμηνος ρύση. Αν παρατηρείται μειωμένη οστική πυκνότητα, τότε συστήνεται η χρήση οιστρογόνων στην προσπάθεια να διαφυλαχθεί η οστική απώλεια. Αν η αθλήτρια είναι μεγαλύτερη από 16 ετών, είναι αμηνορροιακή και η έμμηνος ρύση έχει εμφανιστεί πριν από τρία ή περισσότερα χρόνια, τότε ενδείκνυται η χορήγηση ορμονών (κυρίως από του στόματος αντισυλληπτικά). Δεν χορηγείται ορμονοθεραπεία, εφόσον η εμμηναρχή έχει εμφανιστεί στα τρία προηγούμενα χρόνια.
Στην περίπτωση αυτή συστήνεται βελτίωση της διατροφής με ταυτόχρονη ελάττωση της έντασης της άσκησης, ώστε να διατηρείται συνεχής, καθημερινή ενεργειακή ισορροπία με την αύξηση των προσλαμβανομένων και μείωση των καταναλισκομένων θερμίδων.
Καθώς η συμμετοχή των εφήβων σε αθλητικές δραστηριότητες αυξάνεται τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας, ο ρόλος του παιδιάτρου συνεχώς επεκτείνεται στο να φροντίζει ιατρικά τους αθλούμενους εφήβους παράλληλα με τη συμβουλευτική βοήθεια που παρέχει τόσο στους ίδιους όσο και στους γονείς τους.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Οφέλη που απορρέουν από την φυσική δραστηριότητα του εφήβου
|
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Διαφορές των εφήβων αθλητριών συγκριτικά με τους έφηβους αθλητές
|
Φυσιολογικές
Ανατομικές
|
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Αθλήματα που αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης του συνδρόμου της έφηβης αθλήτριας
|
1. Διατήρηση προεφηβικής εμφάνισης α. Παγοδρομίες β. Μπαλέτο γ. Γυμναστική 2. Διατήρηση λεπτοφυούς εμφάνισης α. Χορός β. Παγοδρομίες γ. Συγχρονισμένη κολύμβηση δ. Γυμναστική ε. Καταδύσεις 3. Διατήρηση λεπτού σωματότυπου α. Δρομείς β. Κολύμβηση γ. Χιονοδρομίες 4. Διατήρηση σταθερού βάρους διαφόρων κατηγοριών α. Κωπηλασία β. Τζούντο γ. Taekwondo δ. Άρση βαρών ε. Πάλη |
ΠΙΝΑΚΑΣ 4
Παράγοντες κινδύνου στην ανάπτυξη οστεοπόρωσης
|
ΠΙΝΑΚΑΣ 5
Διαφορική Διάγνωση Δευτεροπαθούς Αμηνόρροιας
|
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 1.American Academy
- 2.American Academy
- 3.Greydanus DE, Patel DR: The female athlete before and beyond puberty. Pediatr. Clin. N. Am 2002 49: 553 - 580
- 4.Greydanus DE, Tsitsika AK: Special Considerations for the Female Athlete In Pediatric Practice: Sports, Medicine Ed. Patel DR., Greydanus DE, Baker RJ, NY: McGraw-Hill Medical Publishers, 2008
- 5.Hofmann AD. Adolescent nutrition, In: Hofmann AD, Greydanus DE editors. Adolescent Medicine 3rd edition, Stamford, CT: Appleton Lange 1997, p. 11 - 22
- 6.Jeager KK, Agostini R., Native A. et al, The female athlete triad: disordered eating amenorrhea, osteoporosis Med, Sci Sports Exerc. 1993, 25: 775-7
- 7.Metzl JD., Preparticipation examination of the adolescent athlete, Part 1., Pediatr. Rev. 2001; 22: 199-204
- 8.Nattiv A. Track and field In: Drinkwater BA, editor. Women in sport, Oxford, England, Blackwell Scientific; 2000, p. 470 - 85
- 9.Patel DR, Pratt HD, Greydanus DE. Adolescent growth, development and psychosocial aspects of sports participation: an overview. Adolescent Medicine: State of the Art Reviews 1998; 9: 425 - 40
- 10.Patel DR. Pratt HD, Greydanus DE. Pediatric neurodevelopment and Sports participation. When are children ready to play sports? Pediatr. Clin. N. AM 2002 49: 505 - 531
- 11.Thong FSL, McLean C., Graham TE. Plasma leptin in female athletics: relationship with body fat, reproductive, nutritional and endocrine factors. J. Appl Psysiol. 2000; 88: 2037 - 44
Ελένη Τζίμα
Παιδίατρος - Αναπτυξιολόγος
τ. Διευθύντρια Παιδιατρικού Τμήματος Ν.Ι.Μ.Τ.Σ.
