Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.), η εφηβεία αποτελεί την ηλικία μεταξύ 11 και 19 ετών, ενώ η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία θέτει ως ανώτερο ηλικιακό όριο τα 21 έτη. Στις περισσότερες κοινωνίες το άτομο θεωρείται ενήλικας μετά το ηλικιακό όριο που έτσι αντιμετωπίζεται νομικά. Ωστόσο, μελέτες υποδεικνύουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται έως μεγαλύτερες ηλικίες (23-25 ετών).
Η ήβη αφορά τις σωματικές αλλαγές της εφηβείας και ξεκινά μετά τα 8 χρόνια για τα κορίτσια και μετά τα 9 χρόνια για τα αγόρια. Το πρώτο σημάδι ήβης στα κορίτσια είναι συνήθως η θηλαρχή (80%), ωστόσο σε 20% των κοριτσιών η ήβη ξεκινά με την αδρεναρχή. Η έμμηνος ρύση παρουσιάζεται 1-3 χρόνια μετά τη θηλαρχή (συνηθέστερα μεταξύ 12 και 13 ετών), ενώ η αυξητική αιχμή κατά την οποία η ανάπτυξη σε ύψος είναι αξιοσημείωτη (25% του τελικού ύψους) προηγείται και παρατηρείται σε συνήθη ηλικία περί τα 11.5 έτη (Πίνακας 2.1).
Στα αγόρια την έναρξη της ήβης σηματοδοτεί η αύξηση του όγκου των όρχεων >4ml και η αυξητική τους αιχμή παρατηρείται σε μέση ηλικία 13.5 ετών. Η συσχέτιση των Σταδίων Εφηβικής Ανάπτυξης (ΣΕΑ) κατά Tanner με σταθμούς της εφηβείας όπως η αυξητική αιχμή και η έμμηνος ρύση καθοδηγεί γονείς και ειδικούς σχετικά με την πορεία ανάπτυξης του εφήβου (Πίνακςα 2.1).
Η εφηβεία χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους : την πρώϊμη (10-13 έτη), τη μέση (14-17 έτη) και την όψιμη (>17 έτη). Η κάθε μία έχει τα δικά της ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά (Πίνακας 2.2.), ωστόσο θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη ότι είναι αρκετά σύνηθες η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, να μην συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία ή τη σωματική ανάπτυξη του εφήβου. Η εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού σταδίου είναι πολύ σημαντική, και γίνεται με την παρατήρηση της εμφάνισης και συμπεριφοράς, καθώς και την καταγραφή των απόψεων του/της εφήβου για γενικά θέματα συζήτησης. Για παράδειγμα, ίσως αποδειχθεί επιζήμιο να συζητηθούν λεπτομερώς θέματα σεξουαλικής αγωγής με έναν έφηβο που αν και χρονολογικά ή/και σωματικά ανήκει στη μέση εφηβεία, ψυχοκοινωνικά βρίσκεται στην πρώϊμη και δεν έχει ακόμη συγκεκριμένες ερωτικές ανησυχίες. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι όταν ο έφηβος ανήκει ψυχοκοινωνικά στην πρώϊμη εφηβεία, συνήθως δεν επιζητά εμπιστευτική σχέση, ενώ κατά τη μέση εφηβεία ανακουφίζεται όταν μπορεί να συζητήσει θέματα που τον απασχολούν με εχεμύθεια.
Το ερωτικό ενδιαφέρον, ο ρομαντισμός, η έκφραση συναισθημάτων και η γλώσσα του σώματος φυσιολογικά αναπτύσσονται κατά τη μέση κυρίως εφηβεία, ωστόσο γνωσιακά και ψυχοκοινωνικά ο έφηβος δεν είναι έτοιμος να διαχειριστεί όλο το συναισθηματικό, αλλά και οργανικό φορτίο μιας ολοκληρωμένης σεξουαλικής επαφής. Εξιδανικεύει το σύντροφο και ενθουσιάζεται εύκολα, απογοητεύεται γρήγορα, οι ρομαντικές σχέσεις του διαρκούν λίγο και είναι πολλές στη σειρά (φαινόμενο serialmonogamy). Επιπλέον δεν έχει αναπτύξει την υποθετική του σκέψη και είναι προσκολλημένος στο παρόν με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται με δυσκολία τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεών του και να αναπτύσσει τον «προσωπικό του μύθο (personalmyth)» : «είμαι άτρωτος και αποκλείεται να μου συμβεί κάτι κακό».
Από αρχαιοτάτων χρόνων, η εφηβεία ήταν μια ηλικία περιέργειας και πειραματισμού, σχετικής έλλειψης απόλυτα αντικειμενικού φίλτρου και κριτικής ικανότητας. Αναπτυξιακά ο έφηβος είναι προσκολλημένος στον παρόντα χρόνο, δεν έχει ακόμη κατακτήσει την υποθετική και αφηρημένη σκέψη και σκέφτεται πολύ συγκεκριμένα. Παράλληλα, αμφισβητεί κάθε μορφής εξουσία και πάνω απ’ όλα τη γονεϊκή. Για όλους τους παραπάνω λόγους, στην εφηβεία εμφανίζονται οι συμπεριφορές πειραματισμού ή υψηλού κινδύνου. Αυτά τα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά οριοθετούν την εφηβεία και έχουν ως στόχο την κατάκτηση των βασικών ψυχοκοινωνικών επιτευγμάτων της εφηβικής ηλικίας, δηλαδή την ανεξαρτησία, τη θετική εικόνα εαυτού, την ταυτότητα (τη συνέχεια δηλαδή στις επιλογές που χαρακτηρίζει τον κάθε άνθρωπο), την ικανότητα δημιουργίας λειτουργικών σχέσεων και τον ρεαλιστικό επαγγελματικό προσανατολισμό (Πίνακας 2.3).
Πίνακας 2.1-Στάδια Εφηβικής Ανάπτυξης κατά Tanner
Ταξινόμηση των σταδίων εφηβικής εξέλιξης στα αγόρια (κατάταξη Tanner)
| Στάδιο | Τρίχωση Εφηβαίου | Πέος | Όρχεις |
| 1 | Προεφηβική | Προεφηβικό | Προεφηβικοί |
| 2 | Αραιή, ανοικτόχρωμη, ευθείες τρίχες | Μικρή διόγκωση | Διογκωμένο όσχεο, ροδαλό, αλλαγή υφής |
| 3α | Πιο σκούρες και πυκνές τρίχες, μερικές βοστρυχωτές | Αύξηση μήκους | Αύξηση μεγέθους, λιγότερο λείο |
| 4β | Τραχιές, βοστρυχωτές, σκούρες τρίχες – τύπου ενηλίκου αλλά λιγότερες | Αύξηση της διαμέτρου του πέους και της βαλάνου | Μεγαλύτερο, σκοτεινόχροο όσχεο |
| 5γ | Κατανομή ενήλικα, επεκτείνεται στην έσω πλευρά των μηρών | Μέγεθος ενηλίκου | Μέγεθος και μορφολογία ενηλίκου |
α Η αυξητική αιχμή παρατηρείται μεταξύ σταδίου 3 και 4
β Η τρίχωση μασχαλών αναπτύσσεται, μαζί με την τρίχωση στο πρόσωπο
γ 20% παρουσιάζουν την αυξητική αιχμή στο στάδιο αυτό (5). Η τρίχωση του σώματος και η αρρενοποίηση συνεχίζεται για μήνες ή και χρόνια
Ταξινόμηση των σταδίων εφηβικής εξέλιξης στα κορίτσια (κατάταξη Tanner)
| Στάδιο | Τρίχωση Εφηβαίου | Μαστοί |
| 1 | Προεφηβική | Προεφηβικοί |
| 2α | Αραιή, ανοικτόχρωμη, ευθείες τρίχες – στο έσω όριο των εξωτερικών χειλέων | Ο μαστός και η θηλή ανυψώνονται σαν λοφίσκος, η διάμετρος της άλω αυξάνει |
| 3β | Πιο σκούρες και πυκνές τρίχες, μερικές βοστρυχωτές | Ο μαστός και η άλως διογκώνονται, χωρίς σαφή διαχωρισμό |
| 4γ | Τραχιές, βοστρυχωτές, σκούρες τρίχες – τύπου ενηλίκου αλλά λιγότερες | Η άλως και η θηλή σχηματίζουν δεύτερο λοφίσκο |
| 5δ | Ενήλικο γυναικείο τρίγωνο, επεκτείνεται στην έσω πλευρά των μηρών | Ώριμοι, η θηλή προεξέχει, η άλως αποτελεί τμήμα του γενικότερου περιγράμματος του μαστού |
α Η αυξητική αιχμή παρατηρείται μεταξύ σταδίου 2 και 3
β 25% παρουσιάζουν εμμηναρχή σε προχωρημένο στάδιο 3
γ Οι περισσότερες παρουσιάζουν την εμμηναρχή στο στάδιο 4 (1 έως 3 έτη μετά τη
θηλαρχή)
δ 10% παρουσιάζουν εμμηναρχή στο στάδιο 5
Πίνακας 2.2
ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΠΡΩΙΜΗ (10-13 έτη)
- Γνωσιακά Συγκεκριμένη σκέψη
Αδυναμία υποθετικής σκέψης
Προσήλωση στον παρόντα χρόνο
Αδυναμία συνειδητοποίησης τυχόν
επιπτώσεων στο μέλλον
- Ψυχολογικά Εγωκεντρική περίοδος,
προβληματισμός για τις σωματικές αλλαγές
- Κοινωνικά Σχέσεις με συνομηλίκους του ιδίου φίλου,
πλατωνικό ερωτικό ενδιαφέρον,
γονεϊκή επήρεια
Έναρξη συμπεριφορών πειραματισμού
_____________________________________________________________________
ΜΕΣΗ (14-17 έτη)
- Γνωσιακά Σταδιακά αρχίζει να σκέφτεται με υποθέσεις
και να συνειδητοποιεί συνέπειες πράξεων
Σταδιακά αναπτύσσεται η «αφηρημένη» σκέψη
- Ψυχολογικά Εξερευνά όρια, αναζήτηση ταυτότητας-
επιδίωξη αυτονομίας
Πολύ σημαντικοί οι συνομήλικοι
Αντίδραση στη γονεϊκή εξουσία
- Κοινωνικά Ερωτικό ενδιαφέρον και ενδεχομένως
έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας,
πίεση από τους συνομηλίκους (peerpressure),
συμπεριφορές υψηλού κινδύνου
_____________________________________________________________________
ΟΨΙΜΗ ( > 17 έτη)
- Γνωσιακά Ικανότητα «αφηρημένης» σκέψης
Ικανότητα συνειδητοποίησης
των επιπτώσεων στο μέλλον
- Ψυχολογικά Αυτονομία
Συμφιλίωση με τους γονείς
- Κοινωνικά Ώριμες ρομαντικές και
κοινωνικές σχέσεις Περιορισμός συμπεριφορών υψηλού κινδύνου
Πίνακας 2.3.
Ψυχοκοινωνικοί στόχοι για τον έφηβο
- Ανεξαρτησία
- Ταυτότητα
- Θετική εικόνα εαυτού
- Λειτουργικές ρομαντικές σχέσεις
- Ρεαλιστικός επαγγελματικός στόχος
Βιβλιογραφία
- 1.BrownRT. Σωματική, Γνωστική και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη των Εφήβων. Στο : Η-HallC, BrownRT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 48-57.
- 2.PrattHD, TsitsikaA. Fetal, childhood, andadolescentinterventions: Behavioral interventions leading to adult disease prevention. Primary Care: Clinics in Office Practice (Elsevier Publishers). Dec 2007;33(3).
- 3.Τσίτσικα Α. Επιτήρηση της υγείας των εφήβων. 38η Θεραπευτική Ενημέρωση, Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(3): 242-250.
- 4.Τσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Η υγεία της εφηβικής ηλικίας ως προτεραιότητα της σύγχρονης ιατρικής πραγματικότητας. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(4): 370-375.
Άρτεμις Κ. Τσίτσικα
Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής
Επιστημονική Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.)
Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών
Νοσοκομείο Παίδων «Π & Α Κυριακού»