Ασφάλεια του Διαδικτύου στην Εφηβεία
Άρτεμις Κ. Τσίτσικα
Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής
Επιστημονική Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.)
Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»
Ένας νέος κόσμος επικοινωνίας με πολύχρωμες εικόνες, ήχους, παιχνίδια και γνώσεις ανοίγεται στο διαδίκτυο, το οποίο συναρπάζει παιδιά και εφήβους, αφού με το πάτημα ενός πλήκτρου μια ψηφιακή πραγματικότητα εκτυλίσσεται μπροστά τους. Αυτό το ξεχωριστό τεχνολογικό μέσο αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο δημοφιλή εργαλεία στα χέρια μικρών και μεγάλων. Ωστόσο, αυτός ο εικονικός χώρος με τις απέραντες δυνατότητες ενημέρωσης, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, όταν δεν είναι ασφαλής επιφυλάσσει πολλούς κινδύνους, οι οποίοι συχνά δεν γίνονται αντιληπτοί από ένα παιδί ή έφηβο που ακόμα δεν έχει διαμορφώσει την απαραίτητη κριτική σκέψη προκειμένου να προστατεύσει τον εαυτό του.
Τον Ιούνιο του 2009, το Πανευρωπαϊκό Θεματικό Δίκτυο EUKidsOnline δημοσίευσε μια έκθεση που αφορά όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και ανέφερε ότι υπάρχουν πέντε σοβαρά θέματα ασφάλειας του διαδικτύου που αφορούν τους ανήλικους χρήστες : α) η δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών στο Διαδίκτυο, β) η έκθεση σε online πορνογραφικό περιεχόμενο, γ) η έκθεση σε βίαιο και ρατσιστικό περιεχόμενο, δ) η ηλεκτρονική παρενόχληση με επακόλουθο τη λήψη ανεπιθύμητων μηνυμάτων και ε) η συνάντηση με αγνώστους που οι ανήλικοι έχουν γνωρίσει μέσω διαδικτύου.
Επίσης το Σεπτέμβριο του 2009, το Ίδρυμα για την Ελευθερία και την Πρόοδο (Google, Microsoft, Yahoo, Facebook, MySpace) στις Η.Π.Α. ανακοίνωσε τα παρακάτω συμπεράσματα:
Ασφάλεια του διαδικτύου και προστασία του εφήβου
Όπως ήδη αναφέραμε, σύμφωνα με την έκθεση που δημοσίευσε το Πανευρωπαϊκό Θεματικό Δίκτυο EUKidsOnline, η δημοσίευση προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο από ανήλικους χρήστες είναι ο πιο σοβαρός κίνδυνος για την ασφάλειά τους, επειδή είναι συνδεδεμένος με τρία σοβαρά ζητήματα, όπως η ηλεκτρονική παρενόχληση (cyberbullying), η σεξουαλική παρενόχληση (grooming) και η ανήλικη πορνογραφία.
1.CYBERBULLYING)
Διαδικτυακή παρενόχληση είναι η παρενόχληση μέσω του διαδικτύου ή του κινητού τηλεφώνου. Μπορεί κάποιος να:
·Κοροϊδέψει ένα άτομο σε ένα chat-room.
·Να αποστείλει αισχρά, προσβλητικά ή απειλητικά μηνύματα μέσω του διαδικτύου.
·Να στείλει αισχρό υλικό κατά τις συνομιλίες.
·Να κοροϊδέψει κάποιον με το να φτιάξει ένα ψεύτικο προφίλ με εξευτελιστικές πληροφορίες.
·Να βάλει προσωπικό υλικό στο διαδίκτυο δίχως την άδεια του άλλου.
·Να αποκλείσει κάποιον από ομάδα ή διαδικτυακή δραστηριότητα
Η ηλεκτρονική παρενόχληση είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο και αποτελεί πρόβλημα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενημερώσουμε τους εφήβους για τις συνέπειες που μπορεί να έχει στην ψυχολογία των συνανθρώπων μας μια τέτοια πράξη εκφοβισμού, προκειμένου να περιοριστεί το φαινόμενο. Το ανησυχητικό είναι ότι κάποιες φορές τα θύματα της ηλεκτρονικής παρενόχλησης μεταμορφώνονται σε θύτες, γεγονός που επηρεάζει πολύ αρνητικά την ήδη βεβαρημένη ψυχολογία τους.
1.(GROOMING)
Διαδικτυακή αποπλάνηση είναι η κατάσταση κατά την οποία ένας ενήλικας πλησιάζει ένα παιδί ή έφηβο με στόχο να τον εκμεταλλευτεί. Δυστυχώς υπάρχουν πάρα πολλοί παιδόφιλοι που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προκειμένου να προσελκύσουν τα θύματά τους. Αν ο παιδόφιλος έρθει σε ερωτική επαφή με έναν ανήλικο, τότε μιλάμε για παιδεραστία. .
Τα πιο συνηθισμένα σημάδια της διαδικτυακής αποπλάνησης είναι:
·Η επίδειξη ενδιαφέροντος για ένα συγκεκριμένο ανήλικο και η επιδίωξη συνάντησης.
·Η αποστολή πορνογραφικού υλικού σε έφηβο.
·Η μεταφορά του θέματος μιας συνομιλίας σε σεξουαλικό περιεχόμενο.
·Η απαίτηση αποστολής προσωπικών φωτογραφιών.
·Η προσπάθεια απόδοσης προνομίων σε έναν έφηβο.
Επομένως από τα παραπάνω κατανοούμε ότι ο πρώτος στόχος στη διαδικτυακή αποπλάνηση είναι να κερδίσει ο ενήλικας την εμπιστοσύνη του εφήβου. Ο ενήλικας που πλησιάζει μπορεί να παρουσιάζεται σαν σημαντικό άτομο και έτσι πιο εύκολα να κερδίσει την φιλία του έφηβου. Ο στόχος αυτών των συναναστροφών είναι βεβαίως να συμφωνηθεί συνάντηση με τον έφηβο ή να αποστείλει ο έφηβος προσωπικές φωτογραφίες ή video.
Χρειάζεται να τονίσουμε ότι το grooming είναι ένα τραυματικό γεγονός στη ζωή του εφήβου λόγω της αποπλάνησης και εκμετάλλευσης από τον groomer. Επίσης δημιουργεί αρνητικά πρότυπα ερωτικών σχέσεων. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει ο έφηβος ότι το grooming είναι ένα πάρα πολύ σοβαρό παράπτωμα και χρειάζεται άμεση επέμβαση. Το πιο πιθανό είναι ότι θα χρειαστεί η βοήθεια της αστυνομίας, καθώς και η υποστήριξη του παιδιού και της οικογένειας του ώστε να γίνει η καταγγελία.
Στην Ελλάδα 20% των παιδιών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο προσεγγίζονται κάποια στιγμή από παιδόφιλους. Πιο συγκεκριμένα, η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2010 ότι έχει καταγράψει πάνω από 3000 παιδόφιλους στην Ελλάδα.
Τα παιδιά θεωρούν ότι μπορούν να προστατευτούν από τους κινδύνους μιας συνάντησης με έναν διαδικτυακό φίλο, αν συνομιλούν με αυτόν για μεγάλο χρονικό διάστημα, αν έχουν ζητήσει φωτογραφία του με συγκεκριμένα ρούχα, αν χρησιμοποιήσουν webcamera, αν συναντηθούν με παρέα φίλων σε πολυσύχναστα μέρη. Δυστυχώς όμως τα παιδιά αγνοούν ότι υπάρχουν ακόμα και συμμορίες παιδόφιλων, όπου ανήλικα παιδιά ως όμηροί τους σερφάρουν για να βρίσκουν νέα θύματα.
Γι’ αυτό είναι σημαντικό τα παιδιά και οι έφηβοι να μην εμπιστεύονται κανέναν άγνωστο στο διαδίκτυο, να μην δίνουν προσωπικά δεδομένα και κυρίως να μην συναντιούνται ποτέ με διαδικτυακούς «φίλους».
Η οικογένεια και το σχολείο πρέπει να ενισχύουν την κοινωνικοποίηση των παιδιών με πραγματικές επαφές, ώστε τα παιδιά να έχουν φίλους στην πραγματική ζωή και να αναπτύξουν μια ομαλή ψυχοκοινωνική εξέλιξη που είναι σημαντική για την περαιτέρω υγιή τους ανάπτυξη. Οι πραγματικές φιλίες είναι απαραίτητο να αντικαταστήσουν τους εικονικούς «φίλους» από τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (όπως facebook, twitter, κ.ά.).
Η ενημέρωση των παιδιών από πολύ μικρή ηλικία είναι η πιο σωστή μέθοδος πρόληψης του φαινομένου της παιδοφιλίας. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη να μάθουν τα παιδιά να αναφέρουν τα φαινόμενα διαδικτυακής αποπλάνησης χωρίς να ντρέπονται και να γνωρίζουν πως να «μπλοκάρουν» τα ίδια τους παιδόφιλους που προσπαθούν να τους προσεγγίσουν.
1.ΑΝΉΛΙΚΗ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΊΑ
Μια άλλη σοβαρή μάστιγα της εποχής μας είναι η πορνογραφία, που δυστυχώς αποτελεί έναν από τους πιο κερδοφόρους επιχειρηματικούς κλάδους παγκοσμίως, αφού αφορά το 30% του τζίρου του διαδικτύου.Φανταστείτε ότι 2.500 νέες ιστοσελίδες με πορνογραφικό περιεχόμενο δημοσιεύονται ανά δευτερόλεπτο σε παγκόσμιο επίπεδο και 2,5 εκατομμύρια ηλεκτρονικά μηνύματα την ημέρα αφορούν πορνογραφικό περιεχόμενο. Μάλιστα 1 στους 3 χρήστες του διαδικτύου έχει εκτεθεί ακουσίως σε πορνογραφία είτε μέσω μηνυμάτων είτε μέσω διαφημίσεων. Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι η ενήλικη πορνογραφία θεωρείται νόμιμη, σε αντίθεση με την ανήλικη πορνογραφία που θεωρείται ποινικό αδίκημα.
Η Εταιρία Symantec, τον Αύγουστο του 2009, μελέτησε 3,5 εκατομμύρια αναζητήσεις που έκαναν τα παιδιά και οι έφηβοι με τις πιο δημοφιλείς ιστοσελίδες στον παγκόσμιο ιστό και οι λέξεις «sex» και «porn» ήταν στην 4η και 6η θέση αντίστοιχα.
Η Διαδικτυακή Εταιρία Ονοματοδοσίας και Αριθμοδότησης (ICANN), τον Ιούνιο του 2010, ενέκρινε τη δημιουργία ονόματος χώρου ΧΧΧ για ιστοσελίδες πορνογραφικού περιεχομένου. Δυστυχώς αυτό κάνει πιο εύκολη την πρόσβαση σε τέτοιες ιστοσελίδες και μάλιστα χωρίς να προβλέπονται μηχανισμοί αποκλεισμού παιδικής πορνογραφίας.
Γνωρίζουμε ότι η εφηβεία είναι μια περίοδος στη ζωή του ανθρώπου όπου υπάρχει έντονα και η σεξουαλική αναζήτηση. Στην Ελλάδα, τα θέματα σεξουαλικής αγωγής αποτελούν ακόμα «ταμπού» και αφού οι δύο πρωταρχικοί φορείς αγωγής του παιδιού, δηλαδή η οικογένεια και το σχολείο, δεν ενημερώνουν συστηματικά τον έφηβο για θέματα ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, η περιέργεια του εφήβου τον οδηγεί να αναζητήσει πληροφορίες που σχετίζονται με τη σεξουαλική του ανάπτυξη μέσω του διαδικτύου. Γι’ αυτό στην εποχή μας το διαδίκτυο γίνεται το πρωταρχικό μέσο ενημέρωσης όπου ένας ανήλικος ενημερώνεται για θέματα σεξουαλικού περιεχομένου.
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, σε ελληνικό πληθυσμό εφήβων ηλικίας 14-16 ετών:
Γενικότερα έχει παρατηρηθεί ότι η έντονη έκθεση σε σεξουαλικό περιεχόμενο μπορεί να οδηγήσει σε μίμηση του προνογραφικού οπτικού ερεθίσματος και στη συνέχεια σε κατάσταση υπερερωτισμού. Επίσης η χρήση Ι.Π.Π. από τους εφήβους είναι δυνατόν να οδηγήσει σε πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα, ενώ η συχνή χρήση Ι.Π.Π. περιλαμβάνεται στους παράγοντες που προκαλούν «εθιστική» συμπεριφορά.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρξουν συγκεκριμένα μέτρα από τους φορείς που ασχολούνται με την προστασία του παιδιού προκειμένου να περιοριστεί η έκθεση ανηλίκων σε πορνογραφικό υλικό. Επίσης, χρειάζεται να ενημερωθούν από τους ειδικούς και από τα Μ.Μ.Ε. τόσο τα παιδιά όσο και οι γονείς για τις βλαβερές συνέπειες που έχει για την υγιή σεξουαλική ανάπτυξη του εφήβου η συνεχής έκθεση σε Ι.Π.Π.
Σίγουρα ένα μέτρο προστασίας που μπορούν να εφαρμόσουν και οι ίδιοι οι γονείς είναι τα φίλτρα προστασίας που θα εγκαταστήσουν στον Η/Υ τους. Είναι απαραίτητο να συζητήσουν με τα παιδιά τους για τη χρήση των φίλτρων και πως αυτά συμβάλλουν στην προστασία τους. Επίσης χρειάζεται να εφαρμόσουν και όρια στον καθημερινό χρόνο χρήσης του διαδικτύου και να αναζητήσουν μαζί δραστηριότητες που θα είναι ενδιαφέρουσες στα παιδιά τους. Σημαντικό να υπάρχει διάλογος μεταξύ γονιών-παιδιών για θέματα σεξουαλικής αγωγής προκειμένου να καλλιεργηθεί η εμπιστοσύνη των παιδιών προς τους γονείς τους για τέτοια θέματα.
4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ- ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ
Οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης ή αλλιώς ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα είναι διαδικτυακές κοινότητες που επιτρέπουν σε άτομα με παρόμοια ενδιαφέροντα να αλληλεπιδρούν σε απευθείας σύνδεση μέσω υπολογιστή. Τα δίκτυα αυτά προσφέρουν ελκυστικά χαρακτηριστικά, όπως η δημοσίευση πληροφοριών και φωτογραφιών στα προφίλ των χρηστών, η ανταλλαγή μηνυμάτων και η δημοσίευση άλλων δικτυακών συνδέσμων. Όπως αναφέρει η αρχική σελίδα της Ελληνικής έκδοσης του Facebook «Χάρη στο Facebook, συνδέεστε με τους κοντινούς σας ανθρώπους και μοιράζεστε πράγματα μαζί τους». Η χρήση των κοινωνικών δικτύων έχει διεισδύσει στο κοινωνικό προσκήνιο και έχει αναδιοργανώσει και επανα-προσδιορίσει τις κοινωνικές πρακτικές- τον τρόπο επικοινωνίας της νεολαίας, καθώς και τη δημιουργία σχέσεων.
α. Εισαγωγή στα Κοινωνικά Δίκτυα
Τα πρώτα άξια λόγου κοινωνικά δίκτυα, που εισήγαγαν προφίλ χρηστών και διαχείριση φίλων, ξεκίνησαν στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Λίγοι είχαν φανταστεί ότι μέσα σε 15 χρόνια η κοινωνική δικτύωση θα προσέλκυε ένα δισεκατομμύριο χρήστες και θα γινόταν καθημερινή κοινωνική πρακτική και αναπόσπαστο μέρος της νεανικής κουλτούρας.
Έφηβοι και νεαροί ενήλικες: η μερίδα του λέοντος στην κοινωνική δικτύωση.
Οι έφηβοι είναι η ηλικιακή ομάδα που έχει ενστερνιστεί πλήρως την χρήση των κοινωνικών δικτύων. Στοιχεία της EUKidsOnline το 2010 αποκάλυψαν ότι στην Ευρώπη το 59% των παιδιών 9-16 ετών έχουν το δικό τους προφίλ σε ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης. Στην Ελλάδα, στοιχεία της ίδιας έρευνας δείχνουν ότι το 54% των παιδιών ηλικίας 9-16 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, δηλώνουν ότι έχουν προφίλ κοινωνικής δικτύωσης.
Facebook: ο πρωταγωνιστής.
·Το μεγαλύτερο κοινωνικό δίκτυο με 750 εκ. ενεργούς χρήστες (Ιούνιος 2011)
·Στην ηλικιακή ομάδα 9-16 ετών το Facebook κατατάσσεται πρώτο σε προτιμήσεις σε 17 από τις 25 Ευρωπαϊκές χώρες που αξιολόγησε η έρευναEUKIDSOnline.
·Στοιχεία του 2010 από την ίδια έρευνα (EU KIDS Online) δείχνoυν ότι στην Ελλάδα το Facebook αποτελεί την πλατφόρμα επιλογής για το 51% των παιδιών 9-16 ετών που έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο, και για το 93% των χρηστών κοινωνικών δικτύων.
Ηλικιακοί περιορισμοί χρήσης.
Η προσοχή της κοινής γνώμης έχει επικεντρωθεί στην προ-εφηβική χρήση των κοινωνικών δικτύων, και στους περιορισμούς ηλικίας για την εγγραφή σε αυτά. Κάποιες ιστοσελίδες απαγορεύουν τη χρήση σε παιδιά κάτω των 13 (Facebook, Ηι5) ενώ άλλες επιβάλουν την γονική συναίνεση (Hyves- για παιδιά κάτω των 16) ή εφαρμόζουν και μηχανισμούς προστασίας σε χρήστες κάτω των 18. Φαίνεται ότι οι εν λόγω όροι συχνά παραβιάζονται αφού το ένα τέταρτο των παιδιών σε προ-εφηβική ηλικία 9-11 ετών στην Ευρώπη έχουν δικό τους προφίλ κοινωνικής δικτύωσης. Στην Ελλάδα το ένα τρίτο των παιδιών 9-12 ετών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχουν προφίλ στο Facebook και δηλώνοντας ψευδώς μεγαλύτερη ηλικία.
β. Λειτουργίες των Κοινωνικών Δικτύων και σχετικοί κίνδυνοι και ευκαιρίες
Η δημοτικότητα της κοινωνικής δικτύωσης συνδέεται με την πολλαπλότητα των λειτουργιών που προσφέρονται, αλλά και με τις συνακόλουθες διαδικτυακές ευκαιρίες που παρέχονται. Οι βασικές λειτουργίες στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι η δημιουργία και επεξεργασία του προφίλ, τοfriending- δηλαδή η οργάνωση και διαχείριση των «φίλων»- και ο σχολιασμός-επικοινωνία.
Οι ρυθμίσεις ιδιωτικότητας του «ψηφιακού προφίλ» των εφήβων είναι ένα θέμα που συζητείται ευρέως και μια υπόθεση που ανησυχεί το κοινό. Στην Ευρώπη το 43% των παιδιών δηλώνει ότι διατηρεί το προφίλ του «ιδιωτικό» ή κλειστό (μόνο οι φίλοι μπορούν να δουν) και 28% δηλώνει ότι το προφίλ τους είναι εν μέρει ιδιωτικό (οι φίλοι των φίλων μπορούν να το δουν). Στην Ελλάδα 37% των παιδιών 9-16 ετών που έχουν προφίλ σε κοινωνικό δίκτυο, το έχουν ρυθμίσει ως «δημόσιο» και το 12% εμφανίζουν την διεύθυνση του σπιτιού τους ή το τηλέφωνο τους στο προφίλ τους. Από πρόσφατη έρευνα φαίνεται ότι οι έφηβοι έχουν συνειδητοποιήσει τους κινδύνους που προκύπτουν από αλόγιστη αυτο-παρουσίαση και έχουν γίνει πιο διακριτικοί στα στοιχεία που διαδικτυακά μοιράζονται δημοσίως.
Αλόγιστο friending (μεγάλος αριθμός φίλων) και κίνδυνοι. Είναι γενική πεποίθηση ανάμεσα στους νέους ότι ο μεγάλος αριθμός «φίλων» σε ένα προφίλ δείχνει κοινωνική ελκυστικότητα και συνεπώς, είναι ένα δελεαστικό χαρακτηριστικό του προφίλ. Η πεποίθηση αυτή δοκιμάστηκε σε εμπειρική μελέτη και αποκαλύφθηκε ότι η σχέση μεταξύ του αριθμού των «φίλων» ενός προφίλ και του πώς αντιλαμβάνονται οι παρατηρητές του προφίλ την κοινωνική ελκυστικότητά του είναι καμπυλόγραμμη (ανεστραμμένο U-σχήμα). Ο πολύ χαμηλός (<100) και ο πολύ μεγάλος αριθμό φίλων (> 300) σχετίστηκαν με χαμηλή κοινωνική ελκυστικότητα. Βέλτιστη κοινωνική ελκυστικότητα έδειξαν να έχουν τα προφίλ που εμφανίζουν περίπου 300 φίλους. Η Ελλάδα κατέλαβε μία από τις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη όσο αφορά τον αριθμό «φίλων» ανά χρήστη. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι 20% των Ελλήνων 9-16 ετών δήλωσε ότι έχει περισσότερους από 300 «φίλους», και άλλο 18% δήλωσε 100-300 «φίλους».
Σχολιασμός και η επικοινωνία. Ο βασικός λόγος που οι έφηβοι κάνουν χρήση των κοινωνικών δικτύων είναι για να μένουν συνδεδεμένοι με τους φίλους τους.Το 83% των εφήβων χρηστών έχουν προσθέσει σχόλια σε φωτογραφίες που ανήρτησαν οι φίλοι τους, ενώ 77% έχουν αναρτήσει δημόσια μηνύματα σε σελίδες φίλων και περίπου οι μισοί στέλνουν μηνύματα ή συνομιλούν (chat) μέσα από αυτές τις ιστοσελίδες. Ενώ το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο είναι ο πιο συνήθης τρόπος διαδικτυακής επικοινωνίας για ενηλίκους, τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν πλέον το βασικό εργαλείο διαδικτυακής επικοινωνίας για τους εφήβους.
γ. Εφηβική Ανάπτυξη στο πλαίσιο των Κοινωνικών Δικτύων και Επιπτώσεις
Κοινωνική δικτύωση: νέο πλαίσιο για την εφηβική ανάπτυξη. Πολλές από τις συμπεριφορές των σημερινών εφήβων είναι παρόμοιες με εκείνες των προηγούμενων γενεών. Η γλώσσα και οι κοινωνικές πρακτικές μπορεί να έχουν αλλάξει αλλά η βασική ανάγκη του «ανήκειν» και της επικοινωνίας με τους συνομήλικους μένει απαράλλακτη. Η νεολαία πάντα είχε την ανάγκη να συναθροίζεται, να δημιουργεί παρέες και «κλίκες». Αυτό που γινόταν στο παρελθόν στη γειτονιά ή αργότερα στο εμπορικό κέντρο, τώρα γίνεται στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Τα κοινωνικά δίκτυα συχνά συγκρίνονται με τα «στέκια» των προηγούμενων γενεών. Το διαδίκτυο έχει επανακαθορίσει τους τρόπους και τα μέσα που εκφράζουν τις αναπτυξιακές ανησυχίες τους οι έφηβοι. Για τη γενιά του διαδικτύου η αποδοχή από τους συνομήλικους, η αυτό-αξιολόγηση του εαυτού και η διαπραγμάτευση της ταυτότητας εκφράζονται σ’ ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον – τα κοινωνικά δίκτυα. Τα κοινωνικά δίκτυα έγιναν η νέα πραγματικότητα κοινωνικής αλληλεπίδρασης και το νέο πλαίσιο για την εφηβική ανάπτυξη.
Έλξη στα κοινωνικά δίκτυα και κάλυψη προσωπικών αναγκών
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα μέσα επικοινωνίας βάσει των προσωπικών τους αναγκών και των κινήτρων από όπου αυτά πηγάζουν. Η κοινωνική αλληλεπίδραση έχει αναγνωριστεί ως πρωταρχικό κίνητρο για την υιοθέτηση των κοινωνικών δικτύων.Ένα άλλο ελκυστικό για τους εφήβους χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων, είναι η δημιουργία προσωπικού προφίλ . Αυτή η αγαπημένη για τους εφήβους δραστηριότητα πιθανόν σχετίζεται και ενισχύεται από την εφηβική ανάγκη διερεύνησης της προσωπικής ταυτότητας. Με την ψηφιακή τους αυτό-παρουσίαση οι έφηβοι βρίσκουν μέσο να πειραματιστούν και να εκφράσουν διάφορες πτυχές της ταυτότητάς τους. Στα κοινωνικά δίκτυα αυτό γίνεται με τρόπο ευέλικτο και τροποποιήσιμο-βάσει ανατροφοδότησης των «φίλων». Η απουσία εξουσίας και η έλλειψη γονικού ελέγχου αποτελεί ένα άλλο πολύ ελκυστικό για τους εφήβους χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων, και μια ευκαιρία να εξασκηθούν και να εκπληρώσουν την ανάγκη για ανεξαρτησία. Για τους εφήβους, τα κοινωνικά δίκτυα αντιπροσωπεύουν τον δικό τους χώρο -ορατό στους συνομήλικους τους και μακριά από την επιτήρηση ενήλικων.
Οι επιπτώσεις της κοινωνικής δικτύωσης στην ζωή των εφήβων;Οι επιπτώσεις της χρήσης του διαδικτύου, και ιδιαίτερα των κοινωνικών δικτύων, στις κοινωνικές σχέσεις, εξακολουθεί να είναι θέμα διαμάχης. Μια επιφανής υπόθεση- που αναφέρεται ως η υπόθεση της μετατόπισης,-υποστηρίζει ότι ο χρόνος που διατίθεται (ή δαπανάται) στην κοινωνική δικτύωση αποσπάται από την δια ζώσης επικοινωνία (με φίλους και οικογένεια).
Η αντίθετη, και περισσότερο θετική άποψη -η υπόθεση της διέγερσης- υποστηρίζει ότι οι διαδικτυακές επικοινωνίες χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση των υφιστάμενων φιλικών σχέσεων, ενισχύοντας έτσι την κοινωνική προσαρμογή. Στη βιβλιογραφία, αναφέρεται ότι η χρήση των κοινωνικών δικτύων διευκολύνει τη σύνδεση με παλιούς φίλους και τη δημιουργία νέων, και ότι με την χρήση κοινωνικών δικτύων ο χρόνος με τους φίλους (offline) αλλά και η ποιότητα των σχέσεων ενισχύεται. Επίσης έχει προταθεί ότι η θετική ανατροφοδότηση από άλλους χρήστες ενισχύει την αυτοεκτίμηση των εφήβων ενώ η αρνητική αντίδραση την μειώνει.
Φαίνεται ότι η σχέση μεταξύ της κοινωνικής δικτύωσης και της κοινωνικής προσαρμογής δεν είναι γραμμική αλλά πιθανόν δια-μεσολαβούμενη από προσωπικά χαρακτηριστικά ή δεξιότητες. Ευρήματα υποδηλώνουν ότι μπορεί να υπάρχει σύνδεση μεταξύ των ωφελειών από τη συμμετοχή σε κοινωνικά δίκτυα και συγκεκριμένους τύπους προσωπικότητας. Η θέση αυτή αναφέρεται και ως υπόθεση της κοινωνικής ανταπόδοσης – και αποτελεί επέκταση της υπόθεσης διέγερσης. Η εξωστρέφεια συνδέθηκε με μεγαλύτερα ψηφιακά δίκτυα, υποδηλώνοντας ότι οι φίλοι στα δίκτυα είναι κατά κανόνα φίλοι που γνωρίστηκαν εκτός δικτύου. Επίσης, στη βιβλιογραφία πρόσφατα αποκαλύφθηκε ότι η εξωστρέφεια είναι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που καθορίζει τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους νεαρούς ενήλικες. Παρομοίως, προτείνεται ότι η χρήση του διαδικτύου είναι συνδεδεμένη με καλύτερα αποτελέσματα για εξωστρεφή άτομα παρά για εσωστρεφή, και ειδικά για τους εξωστρεφείς εφήβους βρήκαν ότι η συχνή χρήση του διαδικτύου συνδέονταν με αυξημένη οικογενειακή επικοινωνία και κοινωνική στήριξη.
Στόχος της Πολιτείας θα πρέπει να είναι η ενημέρωση των νέων για τον σωστό τρόπο χρήσης των κοινωνικών δικτύων- με ασφάλεια και με σεβασμό στους κανόνες. Η γονική διαμεσολάβηση είναι σημαντική και πρέπει να οριοθετεί την ασφαλή χρήση- με τρόπο κατάλληλο για κάθε αναπτυξιακή φάση. Τέλος, η εκπαίδευση στα διαδικτυακά μέσα επικοινωνίας θα μπορούσε να είναι μέρος των σχολικών προγραμμάτων και πιθανόν και εκπαιδευτικό εργαλείο στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
5. ΚΑΤΑΧΡΗΣΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ
Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον αναγκαίο εργαλείο ενημέρωσης, κοινωνικής επαφής και ψυχαγωγίας για τους εφήβους. Ωστόσο, η υπερβολική ενασχόληση με το μέσο αυτό δημιουργεί κινδύνους ανάπτυξης ακραίων συμπεριφορών σχετικά με τη χρήση του.
Τα αρχικά συμπτώματα της «εξάρτησης» είναι ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, στα Internet-cafe ή/και στο σπίτι, η μονομανία, η παραμέληση υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών και η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης. Η απομόνωση, η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν τα παιδιά με την οικογένεια και τους φίλους τους, η μεταβολή της συμπεριφοράς (π.χ. βίαιη συμπεριφορά μέσα στο σπίτι), η αδιαφορία για πράγματα που πριν ευχαριστούσαν, συχνά συνθέτουν τη συνολική εικόνα. Υπάρχουν βέβαια και τα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλος, ξηρότητα οφθαλμών, διατροφικές παρεκτροπές και παραμέληση της σωματικής υγιεινής και φροντίδας εαυτού.
Το πρώτο κέντρο απεξάρτησης λειτούργησε το 1995 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ο όρος «εθισμός» χρησιμοποιείται σε εισαγωγικά λόγω του ότι η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα βρίσκεται σε αμηχανία και δεν υπάρχει ομοφωνία για το εάν πρόκειται για αληθή εθισμό ή όχι. Δεν πρόκειται άλλωστε για κάποια ουσία που καταναλώνει ο χρήστης, ωστόσο υπάρχει ενεργητική συμμετοχή, αλληλεπίδραση και αίσθημα ευχαρίστησης που πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές εξάρτησης.
Το γεγονός πάντως είναι ένα: υπάρχουν παιδιά και έφηβοι που παραμελούν σημαντικά την κοινωνική τους ζωή, τις δραστηριότητες και τις υποχρεώσεις τους, και η χρήση του διαδικτύου αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στην ζωή τους.
Ο πιο πρόσφατος ορισμός για τη διάγνωση του «εθισμού» είναι αυτός των Caplan και Sadock, και θα πρέπει να ισχύουν, πέντε από τα έξι παρακάτω κριτήρια, προκειμένου να τεθεί η διάγνωση: 1. παραμονή online για όλο και περισσότερο χρόνο, 2. αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή και κατάθλιψης 3.παραμονή online για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα, 4. κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης, 5. ψεύδη προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκταση της χρήσης και 6.χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα. Αυτός είναι και ο ορισμός που προτείνεται για το επόμενο εγχειρίδιο Ψυχικών Νοσημάτων των Η.Π.Α., προκειμένου να αναγνωριστεί ως αυτόνομη διαταραχή. Αν ισχύουν, όπως προαναφέρθηκε, πέντε από τα έξι κριτήρια, τίθεται η διάγνωση του «εθισμού». Υπάρχουν όμως και οριακές-borderline περιπτώσεις που μπορεί να μην ισχύουν όλα τα κριτήρια αλλά μερικά από αυτά, και είναι υψηλού κινδύνου για τη μελλοντική ανάπτυξη «εθισμού».
Το θέμα της συν-νοσηρότητας είναι πολύ σημαντικό. Παρατηρούνται συνοδές καταστάσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η υπερκινητικότητα, το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος και οι ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές, διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων κ.α. Σύμφωνα με την τρέχουσα βιβλιογραφία, η συν-νοσηρότητα παρατηρείται σε τουλάχιστον 60% των περιπτώσεων με κατάχρηση του διαδικτύου.
Το φαινόμενο των συμπεριφορών «εθισμού» αποτελεί ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν ένας ή δύο ή και τρεις παράγοντες. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, ειδικά εάν υπάρχει συν-νοσηρότητα, αλλά και το είδος της προσωπικότητας (π.χ. ορισμένα παιδιά είναι ευαίσθητα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπαλά, άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και μια πιο επιθετική προσωπικότητα). Γεγονότα ζωής μπορεί να οδηγήσουν εκεί, περιβαλλοντικοί παράγοντες σαφέστατα συμβάλλουν (π.χ. η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας), ενώ και οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι σημαντικοί. Επιπλέον, η εφηβεία αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον το οποίο μπορεί να οδηγήσει λόγω των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αδυναμία υποθετικής σκέψης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ) σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.
Η πρώτη έρευνα στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 2007, προκειμένου να καθοριστεί η επίπτωση των συμπεριφορών διαδικτυακής «εξάρτησης» στο γενικό εφηβικό πληθυσμό. Συμμετείχαν έφηβοι με μέσο όρο ηλικίας τα 15 έτη και διερευνήθηκαν τα χαρακτηριστικά της χρήσης, αλλά κυρίως της κατάχρησης, και πόσοι από αυτούς είχανε συμπεριφορές «εξάρτησης».
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, 1% των εφήβων είχαν score “εθισμού” στο ερωτηματολόγιο της Young, το οποίο είναι ένα διεθνές εργαλείο για την αξιολόγηση του «εθισμού», και 12,8% παρουσίασαν borderline-οριακή χρήση, η οποία δυνητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε «εθισμό». Τα αγόρια παρουσιάζουν μεγαλύτερη επιρρέπεια στην ανάπτυξη συμπεριφοράς “εθισμού”, ενώ τα διαδικτυακά (on-line) παιχνίδια είναι η κύρια αιτία υπερβολικής χρήσης. Ας λάβουμε βέβαια υπόψη ότι αυτά είναι αποτελέσματα του 2007 και δεδομένου ότι το «γρήγορο» internet έχει εισέλθει στα Ελληνικά σπιτικά κυρίως μέσα στα επόμενα δύο έτη, είναι πιθανό τα ποσοστά αυτά να έχουν αυξηθεί.
Η χρήση του διαδικτύου πάνω από 10 ώρες την εβδομάδα, μπορεί σύμφωνα με την έρευνα να οδηγήσει δυνητικά σε υπερβολική χρήση. Το εύρημα αυτό είναι σε συμφωνία με τις κατευθυντήριες οδηγίες της Αμερικανικής Παιδιατρικής Ακαδημίας για τα παιδιά και τους εφήβους που θέτει όρια ημερήσιας χρήσης οθόνης ‘screentime’, τηλεόρασης και ηλεκτρονικού υπολογιστή, τις δύο ώρες. Αυτό βέβαια εξατομικεύεται, και ειδικά στην εφηβική ηλικία που ο έφηβος έχει το δικαίωμα της γνώμης του, θα μπορούσε αυτό το όριο, -π.χ. τα Σαββατοκύριακα-, να είναι και τρεις ώρες. Τα όρια που θα τεθούν εξαρτώνται από τη συζήτηση που θα κάνουν ο γονέας και ο έφηβος μαζί, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες. Η ενασχόληση στο περιβάλλον του σχολείου αποδείχθηκε προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης.
Σχετικά με την ψυχοκοινωνική κατάσταση των παιδιών, υπήρξαν συσχετίσεις του «εθισμού» με την υπερκινητικότητα, τη διάσπαση προσοχής, την παραβατικότητα καθώς και διαταραχή στη σχέση με τους συνομήλικους στα παιδιά με υπερβολική χρήση. Τα ποσοστά της Ελλάδας, όταν συγκριθούν με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, την Κορέα και την Κίνα, θεωρούνται σχετικά χαμηλά για την κατάχρηση και οριακή χρήση. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τα αποτελέσματα είναι του 2007 και η Ελλάδα γενικά έχει καθυστερήσει σχετικά με την ανάπτυξη της χρήσης νέων τεχνολογιών, και την εισαγωγή του «γρήγορου» internet, σε σύγκριση με άλλες χώρες. Ήδη τα πρώτα αποτελέσματα έρευνας του 2010 αναδεικνύουν αυξητική στάση στις συμπεριφορές εξάρτησης και τις οριακές συμπεριφορές, ενώ το τοπίο μεταβάλλεται και τα δύο φύλα εξισώνονται με πρωταγωνιστικό αίτιο που οδηγεί σε υπερβολή τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης (facebook) και όχι τα διαδικτυακά παιχνίδια (onlinegames), όπως το 2007. Τα παιδιά με συμπεριφορές εξάρτησης αποκτούν μια κακώς εννοούμενη «άνεση» στο διαδίκτυο και αναπτύσσουν συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων, φυσική συνάντηση με αγνώστους που γνώρισαν διαδικτυακά κλπ) σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό από τα παιδιά με μη υπερβολική χρήση.
Στους Έλληνες εφήβους που παρουσιάζουν συμπεριφορά εξάρτησης μελετήθηκαν δημογραφικοί, ψυχοκοινωνικοί και κλινικοί παράγοντες. Το φαινόμενο αφορούσε έως πρόσφατα κυρίως αγόρια, ενώ ανάμεσά τους υπήρξαν έφηβοι που παρουσίασαν σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης και μείωση των δραστηριοτήτων και των χόμπυ τους. Σε πολλές από τις οικογένειες υπήρχαν δυσλειτουργία και έλλειψη επικοινωνίας-αδυναμία τήρησης των ορίων. Συναισθηματικές διαταραχές, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα και διάσπαση προσοχής ήταν συνοδές οντότητες σε ορισμένα παιδιά. Σωματικά συμπτώματα ήταν συχνά π.χ. διαταραχές του ύπνου, διατροφικές παρεκτροπές, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, πονοκέφαλοι και ξηρότητα οφθαλμών. Μετά από πρόγραμμα παρέμβασης, 72.2 % παρουσίασαν βελτίωση ενώ τα 27.7% δεν συνεργάστηκαν και εγκατέλειψαν το πρόγραμμα.
Το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε περιλαμβάνει την ψυχοεκπαίδευση (δηλ. την ενημέρωση και την παροχή πληροφοριών για το τι συμβαίνει και ποιοι είναι οι στόχοι) και την συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση (τήρηση ημερολογίου, στήριξη και συζήτηση μία, δύο ή και τρεις φορές την εβδομάδα, επιβράβευση όταν επιτυγχάνονται στόχοι και σημειώνεται πρόοδος, προβληματισμός σε στασιμότητα κ.λπ). Η οικογενειακή στήριξη και καθοδήγηση είναι επίσης σημαντικά. Φαρμακευτική αγωγή χρησιμοποιείται μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο και εάν υπάρχει υπόστρωμα.
Η πρόληψη είναι εξαιρετικής σημασίας και βασικά μέτρα αποτελούν η ενημέρωση των γονέων και η εκμάθηση των κανόνων ασφαλούς διαδικτύου στο σχολείο. Η εφαρμογή φίλτρων αφορά τις μικρότερες ηλικίες, οι έφηβοι μπορούν να χειριστούν τα φίλτρα έτσι ώστε οι γονείς να μην καταλάβουν ότι έχουνε χρησιμοποιήσει συγκεκριμένο διαδικτυακό υλικό. Η αφιέρωση χρόνου από τους γονείς, η ενασχόληση με το διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά τους ώστε να υπάρχει κριτικό φίλτρο, καθώς και η συναισθηματική κάλυψη ώστε τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλή και να μπορούν να εφαρμόσουν όρια από πολύ μικρή ηλικία είναι σημαντικά. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι προτιμότερο να είναι σε κοινόχρηστο χώρο ώστε να υπάρχει η απαραίτητη επιστασία. Η ενημέρωση των παιδιών για τα φαινόμενα εθισμού και παρενόχλησης μέσω διαδικτύου, καθώς και προτάσεις για τον χειρισμό καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν βοηθούν και προλαμβάνουν.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ
Το διαδίκτυο αποτελεί μέρος της ζωής των σημερινών παιδιών και από την ηλικία των πρώτων τάξεων του Δημοτικού (> 6 ετών) ξεκινούν την ενασχόλησή τους. Όπως και στον φυσικό κόσμο, έτσι και στον διαδικτυακό υπάρχουν κίνδυνοι, τους οποίους οι ανήλικοι δεν είναι αναπτυξιακά έτοιμοι να διαχειριστούν. Επιπλέον, η ανωνυμία που προσφέρει το διαδίκτυο δίνει την ευκαιρία και στις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης φύσης να εκφραστούν με διάφορους τρόπους.
Οι γονείς είναι σημαντικό να προσφέρουν την εμπειρία ζωής, ανεξάρτητα από τις τεχνικές γνώσεις, οι οποίες μπορεί να είναι περισσότερες στην περίπτωση των εφήβων-δίχως αυτό να τους τρομάζει ή να τους φέρνει σε δύσκολη θέση (τους γονείς). Το σχολείο καλείται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Η εκπαίδευση αποτελεί άλλωστε την βέλτιστη θωράκιση σε θέματα ασφάλειας-σε αντίθεση με τιμωρητικά ή περιοριστικά μέτρα των οποίων το αποτέλεσμα συχνά είναι προσωρινό και αποτελεί μη συνειδητή επιλογή.
Οι παιδίατροι, οι οποίοι έχουν την τύχη να είναι οι γιατροί της οικογένειας, καλούνται να ενημερωθούν σχετικά με το θέμα της ασφάλειας του διαδικτύου, εφόσον αυτό αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των παιδιών. Είναι αυτοί που θα καθοδηγήσουν τους γονείς, ώστε να μπουν βάσεις από μικρή ηλικία και να φτάσουν στην εφηβεία- μια ομολογουμένως «δύσκολη» ηλικία- με κανάλια επικοινωνίας και τη δυνατότητα εφαρμογής ορίων. Έτσι, μαζί με τις συστάσεις για την ανάπτυξη, τη διατροφή, τους εμβολιασμούς, ο παιδίατρος συμβάλλει και στην εφαρμογή βασικών αρχών για τη σωστή χρήση ενός εργαλείου συναρπαστικού και απολύτως απαραίτητου στη σύγχρονη πραγματικότητα.
Πίνακας 1
Βασικές Οδηγίες Ασφάλειας στο Διαδίκτυο για Παιδιά και Εφήβους
·Μη δημοσιοποιείς προσωπικά σου δεδομένα
·Ανέφερε σε γονείς. δασκάλους ή κάποιον που εμπιστεύεσαι οποιαδήποτε αρνητική εμπειρία σου στο διαδίκτυο
·Μην εμπιστεύεσαι χωρίς να ελέγχεις τις πληροφορίες που σου δίνονται στο διαδίκτυο
·Μην εμπιστεύεσαι αγνώστους που γνωρίζεις μέσω του διαδικτύου και σε καμία περίπτωση μην συναντάς στο φυσικό κόσμο άτομα που γνώρισες διαδικτυακά
·Μην παραμελείς τις σχολικές σου δραστηριότητες, τα ενδιαφέοντά σου, τους φίλους σου, εξαιτίας της ενασχόλησης σου με το διαδίκτυο. Βάλε όριο στην καθημερινή του χρήση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
1.B.Σαμαρά, Γ. Κορμάς. Θέματα Ασφάλειας στο Διαδίκτυο στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων, Τόμος 1, Κεφάλαιο 12, 161-171.
2.Halkias D, Harkiolakis N, Thurman P, Caracatsanis S. Internet use for health-related purposes among Greek consumers.Telemed J E Health. Apr;14(3):255-60, 2008.
3.Health Supervision : Middle Adolescence (15 to 17 Year Visits), In : Bright Futures, Guidelines for Health Supervision of Infants, Children and Adolescents, American Academy of Pediatrics, Third Edition, p. 539-557, 2008.
4.Kaplan & Sadock. Comprehensive Textbook of Psychiatry. Eighth Edition. “Telemedicine, Telepsychiatry, and Online Therapy”. p. 958. Lippincott Williams & Wilkins. 2005
5.Paul B & Bryant JA. Adolescents and the internet. Adolesc Med Clin. 16(2):413-26, 2005.
6.Tsitsika AΚ, Critselis E, Kormas G, Filippopoulou A, Tounissidou D, Freskou A, Spiliopoulou T, Louizou A, Konstantoulaki E, Kafetzis D. Internet use and: a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Pediatrics Sep 2, 2008.
7.Tsitsika ΑΚ, Critselis Ε, Kormas G; Konstantoulaki E; Constantopoulos A; Kafetzis D. Adolescent pornographic internet site use:Amultivariateregressionanalysisofthepredictivefactorsofuseandpsychosocialimplications. Cyberpsychol Behav. 2009 Oct;12(5):545-50.
8.Tsitsika Α, Critselis Ε, Kormas G, Konstantoulaki E, Constantopoulos A, Kafetzis D. Adolescent Pornographic Internet Site Use: A multivariate regression analysis of the predictive factors of use and psychosocial implications. Cyberpsychology & Behavior, 2009 Oct;12(5):545-50.
9.Tsitsika A, Critselis E, Louizou A, Janikian M, Freskou A, Marangou E, Kormas G, Kafetzis D. Determinants of Internet Addiction among Adolescents: A Case-Control Study.ScientificWorldJournal. 2011 Apr 19;11:866-74
10.Tsitsika A, Critselis E, Janikian M, Kormas G, Kafetzis DA. Association Between Internet Gambling and Problematic Internet Use Among Adolescents.J Gambl Stud. 2011 Sep;27(3):389-400.
11.Kormas G, Critselis E, Janikian M, Kafetzis D, Tsitsika A. Risk factors and psychosocial characteristics of potential problematic internet use among adolescents: A cross-sectional study. BMC Public Health. 2011 Jul 27;11(1):595.
12.Α. Τσίτσικα. Κατάχρηση Διαδικτύου στο Εφηβεία: η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων, Τόμος 1, Κεφάλαιο 24, 325-330.
13.CBSNews.com. Available from:
http://www.cbsnews.com/stories/2005/05/10/ eveningnews/main694344.shtml (retrieved July 13, 2011)
1.Donoso, V.. Results of the assessment of the implementation of the Safer . 2011
2.Social Networking Principles for the EU on 14 websites: Individual reports of testing of 14 social networking sites. Luxembourg. Available from:
http://ec.europa.eu/information_society/activities/sip/docs/self_reg/part_two.pdf
1.European Commission Safer Social Networking Principles for the EU. Luxembourg: European Commission, Safer Internet Programme, Luxembourg. Available from: http://ec.europa.eu/information_society/activities/social_networking/ docs/sn_principles.pdf, 2009.
2.Gangadharbatla, H. Individual differences in social networking site adoption (chapter I), in C.Romm-Livermore & K. Setzekorn, Social networking communities and e-dating services. London: Information Science Reference. 2009.
3.Goodstein, A.. Totally wired: what teens and tweens are doing online. New York, NY: St. Martin;s Press. 2007
4.Kelsey, C. Generation MySpace: Helping your teen survive online adolescence. Avalon: New York. 2007
5.Kramer, N.S, & Winter, S. Impression management: the relationship of self-esteem, extraversion, self-efficacy, and self-presentation within social networking sites. Journal of Media Psychology, 20, 106-116.2008
6.Livingstone, S.. Taking risky opportunities in youthful content creation: teenagers' use of social networking sites for intimacy, privacy and self-expression. New Media Society, 10, 393. 2008
7.Livingstone, S., Ólafsson, K., & Staksrud, Ε. Social Networking, Age and Privacy. EU KIDS Online. Available from: